Rozszerzanie diety u dzieci karmionych sztucznie

Informacje o żywieniu dziecka w I półroczu życia są tu, a kolejnym etapem będzie rozszerzanie diety. Młoda mama często słyszy różne, niekiedy sprzeczne informacje na temat rozszerzania diety, a przede wszystkim czasu wprowadzenia pierwszych posiłków stałych.

Zalecenia Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) jasno mówią, że rozszerzanie diety należy rozpocząć po skończonym 6 miesiącu życia (180 dni).

Natomiast Polskie Towarzystwo Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci (PTGHiŻD) w ślad za Europejskim Towarzystwem Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci (European Society for Paediatric Gastroenterology, Hepatology and Nutrition – ESPGHAN) oraz Europejskim Urzędem do spraw Bezpieczeństwa Żywności (European Food Safety Authority – EFSA) podaje widełki czasowe, kiedy można rozpocząć wprowadzanie posiłków uzupełniających. Zgodnie z nimi rozszerzanie diety należy rozpocząć nie wcześniej niż przed 17. i nie później niż po 26. tygodniu życia dziecka. Której informacji więc powinni trzymać się początkujący rodzice?

Schemat żywienia niemowląt

Jeszcze kilka lat temu kolejność wprowadzania innych rodzajów żywności niż mleko była ściśle określona. Pierwsze w grafiku nowych produktów ustawiono marchew i ziemniaki. Dopiero w następnym miesiącu można było podać jabłko, a jeszcze w kolejnym drób. Jajo trzeba było podawać według zasady – osobno żółtko i białko. Każdy kolejny produkt wprowadzać nie częściej niż raz na tydzień, a produkty potencjalnie alergizujące można było podać dziecku dopiero po 2 urodzinach. Od tamtej pory wiele się zmieniło…

Dziś zalecenia WHO mówią, że kolejność wprowadzania pokarmów jest… DOWOLNA. Polskie Towarzystwo Gastroenterologii Hepatologii i Żywienia Dzieci podaje jednak schemat żywienia niemowląt. Okazuje się bowiem, iż wielu rodziców potrzebuje tabelek, czy rozpisek, ponieważ obawia się błędu. Dlatego też PTGHiŻD udostępnia taką ściągawkę. Jednakże podkreślamy, że nie jest ona obowiązkowa i ma charakter wyłącznie orientacyjny.

Kaloryczność posiłków

Ważną kwestią jest również kaloryczność żywności jaką podajemy dziecku oraz dobowy bilans kalorii wprowadzonych. Nie ma potrzeby notowania i trzymania się ściśle wartości, jednakże warto oszacować czy dziecko w ciągu doby spożywa odpowiednie ilości. Pozwoli to uniknąć niedożywienia albo otyłości. Więcej na temat kaloryczności i ilości porcji dla dziecka przeczytacie tu.

Od 4. czy 6. miesiąca?

Duże wątpliwości budzi rozszerzanie diety zgodnie z zapisem, że produkty uzupełniające należy wprowadzić nie wcześniej niż przed 17. i nie później niż po 26. tygodniu życia dziecka. Zwrot “nie wcześniej niż przed 17. tygodniem życia” oznacza, że zdaniem ekspertów wprowadzenie do diety niemowlaka stałych pokarmów po 17. tygodniu życia jest możliwe, ponieważ jest to czas, w którym inne pokarmy niż mleko nie zagrażają już jego zdrowiu. Nie oznacza to jednak, że niemowlę na tym etapie rozwoju jest już na to gotowe. Jest to po prostu najkrótszy, możliwy do zaakceptowania, okres wyłącznego karmienia mlekiem.

Większość dzieci gotowość do spożywania stałych produktów wykazuje na przełomie 6. i 7. miesiąca życia. Ponadto niemowlęta nie są przygotowane na trawienie niektórych rodzajów pokarmów. Zbyt wczesne wprowadzenie pokarmów stałych może spowodować ryzyko wywołania alergii, a kontakt z patogennymi drobnoustrojami w przypadku skażonych płynów lub żywności uzupełniającej – zwiększa ryzyko biegunek.

Czas rozwoju układu pokarmowego jest różny dla każdego dziecka. Ze względu na bezpieczeństwo podawania pokarmów rozszerzanie diety rozpocznij około 6 miesiąca życia dziecka. Dopiero od 7. miesiąca niemowlę posiada umiejętności pozwalające na bezpieczne spożywanie pokarmów stałych takie jak: oczyszczanie łyżki wargami, gryzienie, żucie, ruchy języka na boki, rozwój drobnej motoryki umożliwiający samodzielne karmienie. Nie należy też karmić niemowląt w pozycji leżącej, czy półleżącej w leżaczkach. (Więcej na temat oznak gotowości znajdziesz tutaj.)

W 2. roku życia nadal rozwija się umiejętność żucia i następuje stabilizacja żuchwy. Zbyt późne wprowadzanie pokarmów stałych może upośledzić rozwój motoryki jamy ustnej niemowlęcia (m.in. umiejętność przeżuwania) oraz osłabić gotowość do poznawania nowych smaków i konsystencji pokarmów.

Pamiętajcie, że dziecko aktywnie uczestniczące we wspólnym spożywaniu posiłku przy rodzinnym stole chętniej będzie jadło inne pokarmy niż mleko, naśladując zachowania rodziców.

Kolejność i sposób podawania nowości

Amerykańska Akademia Pediatryczna (AAP), jak i standardy europejskie nie zalecają ani kolejności ani ilości wprowadzanych produktów spożywczych. Wprowadzanie nowych pokarmów uzależnione jest od rozwoju dziecka.

Rozszerzanie diety niepokoi wielu rodziców, dlatego podam kilka zasad, dzięki którym zrobisz to poprawnie.

Nauka smaków i konsystencji

Podczas wprowadzania nowych produktów dziecko nie powinno być głodne. Zanim posadzisz malca w krzesełku, daj mu mleko. Głodne dziecko nie ma ochoty na zabawę, a co dopiero na naukę nowych smaków.

Pamiętaj, że rozszerzanie diety ma na początku uczyć smaków i techniki jedzenia, a nie napełniać brzuch. Daj dziecku samemu odkryć tę wiedzę, a na początku dziecko poznaje sam smak i konsystencję nowego posiłku.

Dzieci najprawdopodobniej jedzą chętniej i więcej, gdy ich dieta jest urozmaicona. Eksperci sugerują, aby nową żywność podawać przynajmniej 8-10 razy, przy czym wyraźna akceptacja produktu może nastąpić dopiero po 12-15 podaniach.

Warzywa i owoce

Zalecenia polskich specjalistów: najpierw podaj warzywa, a dopiero potem owoce. Smak słodki dzieci znają i lubią, bo rodzą się z preferencją do właśnie tego smaku (smak wód płodowych). Wytrawny smak muszą dopiero poznać. Aby nauczyć dzieci jedzenia warzyw, najpierw zapoznaj dziecko ze smakiem warzyw, a dopiero po około 2 tygodniach daj dziecku do spróbowania owoc. Oczywiście zdarzają się dzieci, które chętniej jedzą owoce niż warzywa. W takiej sytuacji lepiej jest, by dziecko zjadło owoc niż nic.

Warzywa i owoce mogą być podawane zarówno w potrawach, jak i pomiędzy posiłkami w formie przekąsek.

Ogólną zasadą (wg WHO) jest, aby wprowadzać owoce i warzywa sezonowe w ilości i częstotliwości akceptowanej przez dziecko. Warzywa i owoce początkowo możesz podać ugotowane, ponieważ są bardziej lekkostrawne i brzuszek dziecka lepiej sobie z nimi poradzi. Poza sezonem możesz śmiało wykorzystać dostępne w sklepach mrożonki lub wcześniej przygotować własne oraz inne przetwory domowe.

Alergie pokarmowe

Nie zakładaj z góry, że dziecko będzie miało na wszystko alergie. Śmiało podawaj produkty alergizujące z zachowaniem zasady jeden produkt na dzień. Gdy dziecko ma nietolerancję pokarmową na dany produkt – reakcja będzie niewielka. Pokarmy wprowadzaj stopniowo. Alergia może wystąpić nawet na ziemniaka czy marchewkę, dlatego nawet te produkty, które wydają ci się całkowicie bezpieczne wprowadzaj początkowo pojedynczo, w małych ilościach, najlepiej w godzinach przedpołudniowych i obserwuj reakcje dziecka. W przypadku wystąpienia symptomów alergii – łatwiej ci będzie je zauważyć.

Do objawów alergii pokarmowych u dziecka zalicza się: atopowe zapalenie skóry, pokrzywka, obniżenie łaknienia, obfite ulewanie lub wymioty, biegunki, także z domieszką krwi, kolki jelitowe czy zaparcia. Czasami objawy mogą nie dotyczyć układu pokarmowego: astma oskrzelowa, zmiany zachowania dziecka (nadpobudliwość lub apatia).

Produkty względnie alergenne nie są produktami niebezpiecznymi. Wręcz przeciwnie, większość z nich posiada cenne wartości odżywcze i warto je wprowadzić do diety. Należy jednak zachować szczególną uwagę i dokładnie obserwować dziecko podczas wprowadzania produktów względnie alergennych w sytuacjach, gdy wśród członków najbliższej rodziny stwierdzono alergie pokarmowe, albo dziecko wykazuje odczyn alergicznych na inne produkty względnie alergenne.

Mięso – doskonałe źródło żelaza

Nie zwlekaj z wprowadzeniem mięsa, jest to doskonałe źródło żelaza, którego zapasy kończą się w okolicach 6 miesiąca życia. Poza żelazem, mięso jest również źródłem cynku, kwasu arachidonowego, białka pełnowartościowego, witaminy B12 i karnityny.

Wprowadzenie mięsa powinno nastąpić możliwie najszybciej. Najlepsze gatunki mięsa na początku rozszerzania diety to: drób, wołowina, jagnięcina, królik. Nie ma znaczenia, które z mięs będzie podane jako pierwsze. Ważna jest jakość mięsa. Kupuj je tylko z pewnych źródeł.

Należy jednak zaczekać z podawaniem podrobów aż do 3 roku życia.

Ryby – źródło WNKT

Mogą być wprowadzone do diety na samym początku przygody z jedzeniem. Najnowsze badania pokazują, że wczesne wprowadzenie ryb wpływa na zmniejszenie ryzyka wystąpienia alergii na ten właśnie produkt. Tak więc nie ma na co czekać z podaniem niemowlętom ryb. Zalecane są ryby tłuste (śledź, szprot, łosoś) ze względu na dużą zawartość wielonienasyconych kwasów tłuszczowych.

Jaja – nie takie straszne jak o nich mówią

Kiedyś wprowadzenie jaja do diety niemowlęcia było bardzo dokładnie opisane. Obecnie zalecenia mówią, że można je wprowadzić w dowolnym momencie rozszerzania diety. Można żółtko i białko podać jednocześnie. Ze względu na ryzyko zarażenia Salmonellą, nie należy podawać dziecku jajka w postaci surowej, w tym produktów zawierające surowe jaja.

Co z mlekiem?

Dziecko samo powinno rezygnować z mleka na rzecz stałego posiłku. Zbyt szybkie wprowadzanie nowych pokarmów i w dużych ilościach oraz zamiana porcji mleka na odrębny posiłek może spowodować odrzucenie przez niemowlę mleka. Jednakże, aby zachować zasadę, że mleko ma stanowić podstawę diety do roku należy proponować nową potrawę dopiero po spożyciu porcji mleka (najlepiej 15-30 minut po spożytym mleku).

Głodne dziecko niechętnie poznaje nowe smaki, a skojarzenie stałego jedzenia z sytością dziecko wykazuje zwykle około 2 miesięcy po rozpoczęciu rozszerzania diety.

Niemowlęta karmione sztucznie, w II półroczu życia, po wprowadzeniu żywności uzupełniającej, mające w diecie inne produkty pochodzenia zwierzęcego, potrzebują 280-500 ml / dzień mieszanki mlecznej wzbogaconej o żelazo. W przypadku, gdy niemowlę nie je innych produktów pochodzenia zwierzęcego potrzebuje większej ilości mieszanki (400-550 ml / dzień).

Po ukończeniu pierwszego roku życia dzieciom można podawać mleko krowie w ilości od 200 do 500 ml w ciągu dnia, w zależności od stopnia wzbogacenia diety o produkty pochodzenia zwierzęcego. U zdrowych dzieci powyżej 1 roku życia nie dowiedziono korzyści ze stosowania środków spożywczych uzupełniających typu mleko junior niż zachowania prawidłowo zbilansowanej, codziennej diety malucha.

Woda w diecie dziecka

Wodę, tak jak inne pokarmy, należy wprowadzać do jadłospisu dopiero po 6 miesiącu. Wbrew powszechnie krążącym opiniom, nie ma potrzeby wprowadzania jej wcześniej, czy dopajania podczas upałów dzieci karmionych sztucznie. Pragnienie niemowląt skutecznie zaspokaja mleko.

Woda jest ważna w diecie, jednak jej smaku jak i zdrowego nawyku picia należy dziecko nauczyć. Na początku rozszerzania diety, kiedy niemowlę pije jeszcze duże ilości mleka, picie wody ma stanowić naukę, a nie uzupełnianie płynów. Więcej o wodzie w diecie niemowląt przeczytacie tu.

Soki

Nie podawaj soku przed ukończeniem roku. Soki są słodkie i dziecko może zastąpić mleko porcją soku. Jeśli zdecydujesz się podać sok po roku, pamiętaj, aby wybierać zawsze sok 100%, i traktuj go jak posiłek, a nie picie!

Gluten

Czas wprowadzenia glutenu do diety dziecka to jedna z największych zagadek rozszerzania diety. Zalecenia w tej kwestii zmieniały się kilka razy, jednak badania z 2014 i 2015 roku dowodzą, że czas wprowadzenia glutenu, jego spożywana ilość ani rodzaj pitego przez niemowlę mleka nie ma znaczenia w przypadku ryzyka wystąpienia celiakii.

Jak mówią te badania, za rozwój celiakii odpowiedzialna jest mutacja genów. Istnieją również naukowe przesłanki wskazujące na to, że wpływ na zwiększone ryzyko zachorowania na celiakię mogą mieć czynniki środowiskowe (mikroboty bakteryjnej układu pokarmowego, profilu metabolicznego, stosowania antybiotyków i kalendarza szczepień w pierwszych 5 latach życia dzieci z podwyższonym ryzykiem genetycznym), ale są to na razie wnioski do dalszych badań i potwierdzenia.

Rozszerzanie diety może być przygodą

Poznawanie nowych smaków jest dla dziecka świetną zabawą, ciekawą przygodą i elementem rozwoju. Niemowlę odpowiednio pokierowane przez rodzica nauczy się spożywania różnych pokarmów i zdrowych nawyków. Zadaniem rodzica jest pokazanie nowego sposobu zaspokajania potrzeb żywieniowych w sposób ciekawy i przyjemny dla dziecka.

Nie należy zmuszać malca do czegokolwiek. Jeśli dziecko odmawia spożycia jakiegoś produktu, to uszanujmy to danego dnia. Jednakże odmowa jedzenia brokuła dziś nie oznacza, że dziecko go nie lubi. Być może nie ma na niego ochoty tylko dziś. Pamiętajcie, że wy decydujecie co i kiedy dziecko dostanie, ale to ono decyduje ile i czy w ogóle zje to, co dostało.

Dzieci karmione sztucznie, mogą wykazywać nieco mniejszą ochotę na poznawanie nowych smaków, gdyż ich pokarm, w przeciwieństwie do dzieci karmionych naturalnie, miał przez cały czas ten sam smak. Jednak wprowadzenie bardzo różnorodnej diety może stać się dla dzieci przygodą, że większość szybko zacznie nabierać ochoty na zabawę smakami.

Warto też zadbać o rytuały związane ze wspólnym spożywaniem posiłku przy jednym stole, ponieważ kreują one atmosferę dającą poczucie zrozumienia, a także bliskości. Co wpływa pozytywnie na budowanie więzi i relacje rodzinne.

Milena Żebrowska –  specjalistka w zakresie żywności i żywienia człowieka.

Źródła

1. „Poradnik żywienia niemowląt, od narodzin do pierwszych urodzin”, pod red. Prof. Hanny Szajewskiej, dr hab. N. Med. Andrei Horvath, medycyna praktyczna, Kraków 2014
2. „Pediatria”, pod red. Kawalec W., wyd. PZWL, Warszawa, 2013.
3. „Feeding the non-breastfed child 6-24 months of age”, WHO, www.apps.who.int
4. „Żywienie niemowląt i małych dzieci: Standardy postępowania dla Unii Europejskiej”, www.kobiety.med.pl/cnol
5. „Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia
   Dzieci, Standardy Medyczne/Pediatria, 2014, PTGHiŻD
6. „Żywienie niemowląt i małych dzieci. Zasady postępowania w żywieniu zbiorowym”, www.imid.med.pl
7. „WHO child growth standards: length/height-for-age, weight-for--age, weight-for-length, weight-for height and body mass index-for-age: methods and development”,  WHO (2006), www.who.int
8. „Toddler drinks, formulas, and milks: Labeling practices and policy implications”, www.sciencedirect.com
9. „Alergia pokarmowa”, Medycyna Praktyczna, Pediatria, www.pediatria.mp.pl/choroby
10. „Complementary foods and flavor experiences: setting the foundation”, www.ncbi.nlm.nih.gov
11. „Żywienie sztuczne”, Medycyna Praktyczna, Pediatria, www.mp.pl
12. „Eat fruit. Don’t drink it, AAP says”,  www.aappublications.org
13. “Bobas Lubi Wybór”, Tracey Murkett, Gill Rapley, Wydawnictwo: Mamania, 2011.  
14. „Moje dziecko nie chce jeść”, Carlos González, Wydawnictwo: Mamania, 2013.
15. Vriezinga et al. Randomized Feeding Intervention in Infants at High Risk for Celiac Disease, N Eng J Med 2014; 371: 1304-15
16. Lionetti et al. Introduction of Gluten, HLA Status, and the Risk of Celiac Disease in Children.N Eng J Med 371;14
17. Chmielewska i wsp. Primary Prevention of Celiac Disease: Enviromental Factors with Focus on Early Nutrition. Ann Nutr Metab 2015; 67 (supl 2): 43-50
18. Baker RD, Greer FR; Committee on Nutrition American Academy of Pediatrics. Diagnosis and prevention of iron deciency and iron-deciency anemia in infants and young children (0-3 years of age). Pediatrics 2010;126:1040-1050.
19. Hesselmar B, Saalman R, Rudin A i wsp. Early sh introduction is associated with less eczema, but not sensitization, in infants. Acta Paediatr 2010;99:1861-1867.
20. Obrazek wyróżniający i zdjęcia poglądowe w artykule: zdjęcia z archiwum Fundacji Mlekiem Mamy.